تعزیه در استان چهارمحال و بختیاری
پیشینهی تعزیهخوانی
تاریخ دقیق تعزیهخوانی در استان معلوم نیست ولی به تبع و به پیروی از دیگر شهرها و روستاهای ایران میتوان گفت این استان نیز از دیگر جاها مبرّا نبوده و تعزیهخوانی از زمان زندیه به این طرف رواج یافته است. خصوصاً در دورهی قاجار شاعران بزرگ این استان مانند دهقان، عمّان، نیسان سامانی که به قول آقای «علیرحم شایان»: «خود تعزیهخوان بودهاند»۱ اشعاری برای تعزیه و نوحههایی برای سینهزنی از خود به یادگار گذاشتهاند. سرودههای این شاعران بدون شک فصیح و ادبی و سمین است.
به گزارش تئاتر چهار محال و بختیاری، همانگونه که میدانیم، تعزیه از دیرباز در استان چهارمحال و بختیاری اجرا میشده و در شهر و روستا تعزیهخوانها و گروههای تعزیهخوانی وجود داشتهاند. تاریخ دقیق تعزیهخوانی در استان معلوم نیست ولی به تبع و به پیروی از دیگر شهرها و روستاهای ایران میتوان گفت این استان نیز از دیگر جاها مبرّا نبوده و تعزیهخوانی از زمان زندیه به این طرف رواج یافته است. خصوصاً در دورهی قاجار شاعران بزرگ این استان مانند دهقان، عمّان، نیسان سامانی که به قول آقای «علیرحم شایان»: «خود تعزیهخوان بودهاند»1 اشعاری برای تعزیه و نوحههایی برای سینهزنی از خود به یادگار گذاشتهاند. سرودههای این شاعران بدون شک فصیح و ادبی و سمین است. –هرچند به دست دیگران دچار تحریف و اشتباه شده است-
از پیشکسوتان تعزیه در شهرکرد مرحوم سید عبدالباقی دهکردی معروف به حاج صولت (عموزادهی آیتالله حاج سید ابوالقاسم دهکردی) بوده که رهبری (معین البکایی) گروه تعزیهخوانهای این شهر را به عهده داشته است وصیت هنر آنان به داستانهای دیگر رفته به گونهای که در تهران و شیراز و اصفهان به اجرای تعزیه میپرداختهاند و همه ساله از طرف حاکم اصفهان –ظلّ السلطان- برای اجرای نمایش تعزیه در میدان نقش جهان دعوت میشدهاند.1
حاج صولت دهکردی، شاگردانی را نیز تربیت کرد که در نوع خود از تعزیهخوانهای معروف عصر خود بودهاند. ملّا تقی دزّکی، ملّا گلمحمد دزّکی، سید میرزا شهرکی، ملّا صفر باغبادرانی، سید آقارضا حسینی، سیدرحمان حسینی، دکتر سید حبیبالله حسینی و حاج کمال مردانی 2 در دورهی حکومت 58 سالهی پهلویها، هرچند در روستاهای کشور تعزیهخوانی برگزار میگردید اما رواج چشمگیر نداشت و روز به روز از شوکت دیرین آن کاسته میشد. تا اینکه پس از انقلاب اسلامی، مراکز و مسئولان فرهنگی کشور به فکر اصلاح امور تعزیه و رواج آن افتادند و با برگزاری سوگوارههای استانی و تشکیل ستاد اصلاح نسخ و تعزیهنامهها و کانونهای تعزیه گامی بلند در احیای این سنت پسندیده و تحکیم مبانی این نمایش مذهبی اصیل برداشتند به طوری که به گزارش مسئول کانون تعزیهی استان «در حال حاضر 114 گروه تعزیهخوان در سطح استان چهارمحال و بختیاری سازماندهی شده و زیر نظر کانون تعزیهی استان فعالیت دارند3 که در جای خود به معرفی گروها خواهیم پرداخت.
از لابلای اشعار بعضی از تعزیهنامهها چنین برمیآید که سرایندهی اشعار آن شخصی به نام «سید ذاکر» بوده که به گفتهی آقای شایان تخلّص مرحوم میرصفی اله اسدی وانانی است» 4 در پایان تعزیه «وفات پیغمبر» گفتگویی میان عزرائیل و پیامبر (ص) به شرح ذیل آمده است:
پیغمبر: حاضران را رحم کن ای کردگار
عزرائیل: ذاکران را دور کن ار تاب و نار
پیغمبر: «سید ذاکر» که هست اندوهناک
عزرائیل: دراو نجف یا رب به خاک
پیغمبر: تعزیت داران ما را ای جلیل
عزرائیل: ساز آبش ز آب عین سلسبیل
پیغمبر: ای خدا میرس به داد امتّان
عزرائیل: بو کن این گل را تو ای صدر جهان
«سید ذاکر» ضمن آوردن نام خود در پایان تعزیهنامه برای خود و شیعیان دعا میکند و از خدا میخواهد که افتخار مدفون شدن در نجف اشرف نصیبش شود. همانگونه که خوانندهی گرامی ملاحظه میکند شعر این تعزیه چندان فصیح و ادبی و بلیغ نیست و نمیتوان آن را در ردیف اشعار پرمغز و خوب به حساب آورد. برخلاف بعضی تعزیهنامهها که حاوی اشعاری زیبا و فاخر و ادبی هستند. برای اطلاع بیشتر به مجالس تعزیه در همین مجموعه مراجعه و شعر هر مجلس را از حیث قوت و ضعف و بلیغ و غیربلیغ بررسی فرمایید.
نسخههای تعزیهای که در گوشه و کنار این استان وجود دارد همه سرودهی شاعران این استان نیست بلکه از روی نسخ دیگر شهرها خصوصاً شهرهای زفره، کوهپایه، کاشان، اراک و اصفهان که تعزیه سرایان معروف – که در بخش بیش از آنها نام بردیم- آنها را سرودهاند رونویسی و استنساخ شده است. هرچند به مرور زمان دستخوش تحولات و تغییراتی گردیدهاند که با اصل نسخهها تفاوتهای اندکی دارند. ما در این تحقیق مبنای کار را بیشتر به بررسی نسخهها و کندوکاو در مسائل زبانی، ادبی و فکری تعزیهها نهادهایم و کوشیدهایم با بازنویسی کردن و تصحیح حدود پنجاه مجلس از مجالس تعزیه که در این استان رواج داشته، نکتههای گفتنی را در باب مسائل فنی نمایش مذهبی و تفحّص در باب ویژگی نسخهها و نسخهنویسها و ... به خوانندگان محترم و پژوهندگان عزیز عرضه کنیم و هدف ما کمتر پرداختن به افراد و اماکن تعزیه میباشد اما برای کاملتر شدن آن اندکی نیز به سابقهی تعزیهی مکانهایی که در آنجا تعزیه خوانده میشود و افرادی که تعزیه میخوانند، میپردازیم.
گروههای تعزیهخوان
تقریباً در همهی شهرها و روستاهای پرجمعیّت استان تعزیه خوانده میشود. ولی در یک نگاه اجمالی به گذشته و حال درمییابیم که شهرکرد (دهکرد سابق) – فرخشهر (قهفرخ)- کیان (شهرک)، سامان، بن، جونقان، چالشتر، دزّک، دستنا، بلداجی، بروجن، نقنه و وانان از مراکز تعزیهخوانی در استان بوده و هست.
به گزارش مسئول تعزیهی استان در روز افتتاحیهی نهمین سوگوارهی استانی تعزیه، یکصد و ده گروه تعزیهخوان در زیر چتر تشکّل و تشخّص صنفی کانون تعزیه درآمده 5 این تعداد گروه تعزیهخوان در سال 84 (امسال) به یکصد و چهارده گروه رسیده است. 6
گروه تعزیهخوانان حضرت رقیه (س)، شهر بن. به سرپرستی و کارگردانی آقای مسعود کاظمی و سیّد غفّار موسوی
گروه تعزیهخوانان هیأت قمربنیهاشم، طاقانک، به سرپرستی و کارگردانی آقای مجید گودرزی ،گروه تعزیهخوانان حضرت علی اکبر (ع)، خوی (مقیم شهرکرد). به سرپرستی آقای ستّار احمدی،گروه تعزیهخوانان هیأت ثارالله، امام قیس. به سرپرستی آقای سیدرضا بنیهاشمی،گروه تعزیهخوانان هیأت قمربنیهاشم، گهرو. به سرپرستی آقای عبدالخالق رئیسی،گروه تعزیهخوانان حسینیهی کاروان، نقنه. به سرپرستی آقای آیتالله سیفیپور،گروه تعزیهخوانان ابوالفضل العباس، بلداجی. به سرپرستی آقای غلامعلی سلطانی
از دیگر گروههای تعزیهخوانی میتوان از گروههای زیر نام برد:
- گروه تعزیهخوانی روستای چلیچه به سرپرستی آقای حاج محمد مراد عباسپور از پیشکسوتهای این هنر که خود نقش اولیاءخوان را بر عهده میگیرد و از شاهنامهخوانهای خوب محسوب میشود.
- گروه تعزیهخوانهای ایلبیگی سامان به سرپرستی آقای اسماعیل مظاهری
گروه تعزیخوانهای دزّک
روستای دزّک در گذشتهی دور مرکز مهم تعزیهخوانی بوده چنانکه علیرحم شایان از خاطرات خود نوشتهاند: «حقیر به یاد دارم در زمان طفولیت، سالی که ماه محرم مقارن با زمستان بود در روستای دزّک که تعزیهخوانان ورزیده و نسخههای باکیفیتی هم داشت علاوه بر اینکه از اول محرم تا آخر ماه صفر همه روزه اجرای تعزیه داشتند. چهار روز هم در ماه ربیعالاول به تعزیهخوانی ادامه دادند که باتوجه به اینکه بعضی روزها دو مجلس میخواندند بیش از 70 مجلس به طور متوالی اجرا نمودند که فردی از اهالی روستا بنا به شوخی اظهار داشت اگر شما از خواندن تعزیه خسته نشدهاید، مردم از آمدن و نشستن پای تعزیه خسته شدهاند. در بعضی روستاهای دیگر نیز این برنامه به طور گسترده اجرا میشد. تعزیهخوانان قرن حاضر در قریهی دزّک عبارت بودند از: مرادعلی جعفری- ملامحمّد افغانی- علی آقا صادقی معروف به علی آقاشمر در نقش مخالفخوان- و سیدآقارضا حسینی- ملاعلی للهگانی و ... طفلخوان این دوره هم اینجانب علیرحم شایان و علیمردان افغانی بودیم که با گذشت زمان و بالا رفتن سن اولیاءخوان شدیم. تعزیهخوانان قرن گذشته بعد از ملاتقی و ملا گلمحمد که از تعزیهخوانان برگزیدهی گروه مرحوم سید عبدالباقی دهکردی بودند میتوان ملااسماعیل – ملا محمّدجعفر و محمّدتقی را نام برد. ملّاتقی وقتی در دزّک مخالفخوانی مینمودند بدون بلندگو صدایش در سر کوه بلندی که در جنوب ده قرار دارد شنیده میشد و به علت همین صدای رسا به دستور مسعود میرزاظل السلطان حاکم اصفهان دندانهای نیش او را کشیدند که صدایش ملایم شود و زنان حرمسرا که در اصفهان در تعزیه شرکت میکردند ناراحت نشوند.»7
- گروه تعزیهخوانهای علیبن موسیالرضا – خراجی
- گروه تعزیهخوانهای سیدالشهدا – یانچشمه
- گروه تعزیهخوانهای – گوجان
- گروه تعزیهخوانهای محبّان العبّاس – شهرکرد
- گروه تعزیهخوانهای شوراب
- گروه تعزیهخوانهای قمربنیهاشم – فارسان
از فعالیتهای گروههای تعزیهخوانی فوقالذکر میتوان به نکات زیر اشاره کرد:
از سال 1375 که به همت اداره کل ارشاد اسلامی استان سوگوارههای استانی تعزیه برگزار گردیده تاکنون هر ساله سوگوارههای استانی در شهرهای استان مانند فارسان، شهرکرد و بروجن برگزار گردیده تا امسال سال 84 ده سوگواره و یک سوگوارهی فاطمیِّه و دو اجرای حماسی تعزیه جنگ خندق و جنگ صفین اجرا شده است. همچنین به همت دستاندرکاران فرهنگی استان، همایشی برای بزرگداشت مقام فرهنگی سیدعبدالباقی صولت دهکردی که از بزرگترین پیشکسوتهای تعزیهخوانی ایران بوده است برگزار گردیده است.
در سومین سوگوارهی سراسری کشور که در فروردین 82 به همت شهرداری مشهد مقدس در آن شهر برگزار گردیده یکی از گروههای تعزیهخوان استان (گروه قمر بنیهاشم طاقانک) شرکت کرده و پس از اجرای پنج مجلس مقام اول را در میان شرکتکنندگان سراسر کشور بدست آورده است. خوشبختانه از سال 75 تاکنون گروههای تعزیهخوانی شهرها و روستاهای استان از جهت کمی و کیفی به پیشرفتهای قابل توجهی نایل شدهاند.
شهر بن
شهر بن نیز از مراکز تعزیهخوانی در شرق استان است. امروز در شهر بن به طور همزمان پنج هیأت (گروه تعزیهخوان) مجالس تعزیه برگزار میکنند و به گفتهی اهل بن، هجده هیأت سینهزنی در شهر وجود دارد. شهر بن در روزهای تاسوعا و عاشورا نظر هر بینندهای را به خود جلب میکند. علمهای بلند –گاه به طول 14 متر- از دور به چشم میخورد که در حیاط خانهها سر به آسمان دارد. مردم بن به این علمها اعتقاد دارند. یکی از این علمها که مربوط به خاندان سادات بن است را صبح زود روز عاشورا بلند میکنند و پیشاپیش دستههای سینهزنی، زنجیرزنی و گِلزنی (عدهای سیاه پوشیده که خاک بر سر میریزند) و گروه کثیری از مردم عزادار به حرکت در میآورند و به طرف چشمهی بن که آب آن گرداب بن را تشکیل میدهد میبرند وقتی به آنجا میرسند سر چوب علم را در آب چشمه میزنند و معتقدند که چشمه پربرکت و پرآب میشود. آنگاه به شهر برمیگردند. دربارهی سابقهی تعزیهخوانی در شهر بن آقای حجتالاسلام ابوالقاسم نادری بنی در سال 1362 در شهر قم مصاحبهای با مرحوم قربانعلی پکنه (از پیشکسوتهای تعزیهخوانی) ترتیب دادهاند. مرحوم پکنه در تاریخ فوق الذکر در سن 65 سالگی میگوید، وقتی کودک 12 ساله بودم مرحوم پدرم بهرامعلی – که در آن روزگار، ملّای ده و معلم و روحانی اهل فضل بوده- به همراه مرحوم «کربلایی یوسف»، مرحوم «حسینقلی انصاری» و مرحوم «یوسف حسنجان» تعزیه میخواندند و من بچّهخوانی میکردم –یعنی نقش کودکان اهل بیت امام سکینه یا عبدالله را اجرا میکردم- سپس در بزرگسالی بعد از فوت پدرم، خود تعزیهگردان شدم و شاگردانی چون «حسن آقا و آقا مهدی احمدی»، «علیقلی نادری» و «حاج رضا مرتضوی» تربیت کرده با آنان تعزیه میخواندیم. در این دوره «حاج بابا ریاحی و حاج محمد کاظمی» نیز در اجرای تعزیه نقش داشتند.
نگارنده در مصاحبهای که با حاج آقا محمدرضا مرتضوی از سادات بزرگوار که دفتر عقد و ازدواج شهر بن را به عهده دارند داشت ایشان نیز ابراز کردند که مدتی بخاطر نذری که داشتم تعزیه خواندم و بیشتر نقش امام (امام حسین (ع را در تعزیهها به عهده داشتم (ایشان هشتاد سال سن دارند) از تعزیهخوانهای قدیمیتر شهر بن که قبل از مرحوم بهرامعلی پکنه، فعالیت داشتهاند. ملا حسینقلی داوودی و ملّا خانبابا و کربلایی محمد ابراهیم بودهاند. مرحوم پکنه در مصاحبه فوق الذکر میگویند: من این افراد را به یاد ندارم و نام آنها را از پدرم شنیدهام. بر این اساس میتوان به یقین گفت: که از یکصد و پنجاه سال پیش به این طرف در شهر بن مانند دیگر نقاط استان تعزیهخوانی رواج داشته است.
ملّا حسینقلی در شهر مقدس کربلا در مقابل حرم حضرت ابوالفضل تعزیه میخوانده و نقش آن حضرت را ایفا میکرده است میگویند: یک روز هنگام خواندن بحر طویلی در وصف شمشیر آن حضرت، ذالفقار از حرم بیرون آمده و در دست ملّا حسینقلی قرار گرفته. مردم میگویند: ملا حسینقلی این شمشیر را با خود به شهر بن آورده و سالها در آنجا نگهداری کرده و دوباره آن را به حرم بازگرداندهاند.
پس از ملّا حسینقلی مرحوم بهرامعلی بنی حدود 100 سال پیش نقش حضرت عباس را ایفا میکرده و پس از او فرزندش مرحوم قربانعلی از حدود 1320 شمسی تا 1365 هم نقش امام و هم نقش حضرت ابوالفضل را میخوانده است.
میگویند در زمان رضاخان پهلوی، برای خواندن تعزیه باید از پاسگاه ژاندارمری مجوز میگرفتند اما به تدریج پس از او کسب مجوز لغو شد و خواندن تعزیه کمکم رواج گرفت. در این شهر و روستاهای دیگر که مردم به گویش ترکی تکلّم میکنند. بخشی از نسخههای تعزیه به ترکی نوشته شده و جملاتی را به ترکی ادا میکنند.
به ویژه نقش غلام ترک که در تعزیهی روز عاشورا اجرا میشود، یکی از غلامان و یاران امام حسین (ع) ترک است که میآید و به ترکی برای رفتن به میدان کسب اجازه میکند و جالب است که گاه امام نیز به ترکی به او پاسخ میدهد. این غلام در جنگ با اشقیا به شهادت میرسد. علاوه بر شعر ترکی این نقش در لابلای اشعار تعزیه گاه تعزیهخوان ابیاتی به زبان ترکی در رثای حضرت علیاکبر و دیگر شهیدان کربلا میخواند –در اینباره بعداً سخن خواهیم گفت- حاج آقا محمد مرتضوی روحانی و از سادات بن میگوید: من ده ساله بودم که کربلایی یوسف داوودی دارفانی را وداع گفت. او از تعزیهخوانهای خوب بن بود و حسین مرتضوی هم تعزیهخوان ماهری بود که خصوصاً نقش مسلم را در تعزیهی شهادت مسلم ایفا میکرد او در تعزیه هنگام فرار از خانهای در کوفه، با طناب از دیوار مسجد (که تعزیه در آنجا اجرا میشد) با مهارت بالا میرفت.
در پایان برای جمعبندی پیشکسوتهای تعزیه را که امروز بیشتر آنها در قید حیات نیستند نام میبریم:
ملّا حسینقلی ریاحی
حاجی بابا ریاحی
میرزا حبیب دستان
علیقلی نادری
ملّا یوسف داوودی
حسن آقا احمدی
مهدی احمدی
بهرامعلی پکنه
قربانعلی پکنه
سید ذبیحالله موسوی
حاج سیدرضا مرتضوی
حاج محمد مرتضوی
اکنون در هیأت ابوالفضل بن، آقای سید یدالله مرتضوی (نقش امام) آقای بهرامعلی پکنه (تعزیهگردان) آقای محمد کاظمی (نقش زینب- امّ لیلا- حرّ ریاحی و ...) آقای علیقلی سلیمی (نقش حضرت ابوالفضل) آقای علیرضا سلیمی (نقش علی اکبر) آقای روحالله سلیمی و حجتالله سلیمی و حاج نعمتالله هاشمی و آقای علی امانی و آقای عباس علیبیگی ایفای نقش میکنند و در هیأت امام حسن مجتبی آقای غلامرضا احمدی سرپرست گروه تعزیه است و نقش حضرت عباس را میخواند و آقای حاج نعمتالله هاشمی نقش غلام ترک را.
در این شهر بیشتر تعزیههای علی اکبر(ع)، ابوالفضل (ع)، امام حسین (ع)، حرّ و مسلم و طفلان زینب (ع) خوانده میشود و گهگاه تعزیههایی مانند، شاهچراغ –بارگاه یزید، خرابهی شام- غلام ترک را میخوانند و دست اندرکاران میگویند: در مدتی که ما به یاد داریم مجالسی مانند ایّوب پیامبر، پادشاهی یوسف و مشق سواری علی اکبر(ع) و کشیککشی (پاسداری از اسیران شام) و ... خوانده نشده است.
- در هیأت حضرت سجاد شهر بن نیز علاوه بر پیشکسوتها که قبلاً از آنها نام بردیم امروز جوانترها مانند آقایان: علی اصغر ریاحی، مجید مرتضوی، سیفالله انصاری، حبیبالله انصاری و عزیزالله انصاری در اجرای مجالس تعزیه فعالیت میکنند.
- تعزیهخوانهای دیگر نقاط استان عبارتند از:
- تعزیهخوانهای پیشکسوت شلمزار 8
حاج عزیزالله نفری
ابراهیم بابادی
عزتالله سیفی
محمدمراد سلیمی
حاج سلطانعلی حمزه
خدارحم جعفری
نعمتالله باقری
خداکرم حقیقی
حاج عبدالعلی حمزه
- تعزیهخوانهای قدیم وانان 9
علاوه بر صفیالله اسدی وانانی معروف به ذاکر (سید ذاکر) که تعزیهنویس و تعزیهخوان بوده و قبلاً از او نام بردیم، پیشکسوتها عبارتند از:
سید میرطاهر صفوی (روحانی)
محمد قاسم نظری که نقش حضرت عبّاس را اجرا میکرده و بسیار صدای غرّا و بلند داشته به طوری که صدای او در روستای اسدآباد (در چهار کیلومتری محل تعزیه) شنیده میشده است.
میرسید کاظم صفوی (اولیاخوان)
ملاحسن رئیسی (عباسخوان)
ملا حسنعلی باقری (مخالفخوان)
آخوند علیجان نظری (مخالفخوان)
ملا قدیر حیدری (اولیاخوان)
ملّا میرزا (مخالفخوان)
بهروز فتاحی (مخالفخوان)
- تعزیهخوانهای امروز وانان
سیدآقا رضا رضوی
حاج امیرقلی قاسمی
مسلم قائدی
عبدالحسین باقری
نصرالله باقری
فیروز فتاحی
محمود رئیسی
محمدرضا باقری
- تعزیهخوانهای قدیم و پیشکسوت طاقانک 10
کربلایی مهدیقلی رفیعی
احمد رفیعی
مشهدی بختیار رفیعی
شکرخدا رحیمی
مشهدی علیبابا بهرامی
عباس شیرازی
محمدخان رفیعی
عزیزالله رفیعی
علیبنده رفیعی
امامقلی خدادادی
مشهدی ابوطالب بهرامی
سیدعلیاکبر علوی
- پیشکسوتهای تعزیه در شهرکرد (دهکرد سابق) 11
آقاخان یخچالی
علیخان یخچالی
کربلایی عبدالحسین دهکردی
حاج سیفالله اشرفی
ابوالفتح جعفریان
- پیشکسوتهای و تعزیهخوانهای قدیم شهر بلداجی 12
مشهدی امرالله صباغ
حاج میرزا ابراهیم سلطانی
قدرتالله صباغ
ملّا چراغعلی
سیدعلی علوی (سرور)
آخوند نصرالله کارگر (مضطر)
حاج میرزا قوام سلطانی (متولد 1294 با 82 سال فعالیت در تعزیه از 8 سالگی، قدیمیترین تعزیهخوان فعال میباشد) 13
- تعزیهخوانهای امروز شهر بلداجی
لهراسب مردانی
غلامحسین سلطانی
غلامحسین مقیمی
مجتبی مقیمی
عباس مردانی
علیفتح طهماسبی
علیمراد طهماسبی
غلامحسین طهماسبی
- تعزیهخوانهای قدیم روستای خوی
ملّا رجبعلی احمدی
هاشم امینی
آقاخان احمدی
میرزا حبیبالله رضایی و ...
- تعزیهخوانهای قدیم و پیشکسوت دزّک 14
علاوه بر کسانی که پیش از این نام بردیم، نامهای زیر گفتار پیشین را کامل میکند.
ملّاتقی دزّکی
ملّا گلمحمد دزّکی که در گروه تعزیهخوانی حاج صولت دهکردی فعالیت داشتهاند.
سیدآقا رضا حسینی (امامخوان)
ملّامحمد افغانی (مخالفخوان)
مرادعلی جعفری (مخالفخوان و تعزیهنویس)
علیآقا صادقی (مخالفخوان)
ملّاعلی للهگانی (امامخوان)
ملّاحسن بکّانی (اولیاخوان)
نجاتعلی مختاری (اولیاخوان)
حاج میرزا آقا مختاری
امامقلی یوسفیان
مشهدی صفرعلی جعفری
مشهدی محمد جعفر
- پیشکسوتها و تعزیخوانهای قدیم شلمزار (که در سال 1380 هیچیک در قید حیات نبودهاند.)
کربلایی عبدالحسین حمزه
علیآقا همتی
ملّا میرزاخان باقری
امیرحسین حکمی
عبدالله سیفی
یدالله حمزه
احمدآقا صمیمی
میرزانصرالله سیفی
حاج امرالله ملکپور
ملّا محمدرضا امینی
کدخدا محمدحسین امینی
ملّا حسنعلی ملکپور
مشهدی امیرعلی حمزه
ملّا ظهراب
ملّا جعفر
ملّا حیدر
ملّا غلامرضا
ملّا هادی
باباخان خدابخشی
سهراب گرگیان
محمد کریم ابن حاج مهدیقلی
ملّا علیبخش
مشهدی ناصر
سلطان مراد مشهدی محمدعلی
حسین کریم
میرزاعلی اعتمادی
حاج حسن صمیمی
علی حسین مؤمنزاده
سید مهدی
آقاناصر ولیپور
عزیز ملّاحیدر
- در شهرک (کیان) حاج امیرقلی گودرزی، از پیشکسوتهای تعزیه به شمار میآید.
- تعزیهخوانهای قدیم روستای دستناء 15
حاج حسین بابایی
حاج غلامحسین ایزدی
مشهدی نصرالله متّقی
حاج امیرقلی اصغریان
مشهدی محمدرضا محمدی
حاج ملّا عبدالحسین
امیرقلی نجفی
علمدار ابراهیمی
و ...
- روستای چلیچه
- الف: تعزیهخوانهای قدیم و پیشکسوت
محمدنصیر نوروزی
ملّا محمد کاوه
ملّا میرزا احمدی
سید عبدالله هاشمی (سرپرست)
مشهدی کهزاد نوروزی
حاج بختیار پریدار
حاج حسنآقا نوروزی
سید جلال هاشمی
مشهدی اسفندیار مرتضایی
حاج صفاعلی عباسپور
سید امیر هاشمی
شیخ محمدحسین مهرابی
شیخ هادی مهرابی
صفر صالحی
کربلایی قدیر ریاحی
اسکندر احمدی
حاج جمال مرادی
- تعزیهخوانهای امروز چلیچه
(سرپرست گروه حاج محمد مراد عباسپور- تعزیهخوان پیشکسوت اولیاخوان و شاهنامهخوان موفق)16
حسن احمدی
محمدنصیر احمدی
حاج فیروز عباسپور
جلال عباسپور
ابراهیم عباسپور
پژمان احمدی
محمد عباسپور
محمدصادق احمدی
فریدون موری
نوروز انصاری
- پیشکسوتان تعزیه در گندمان
حاج عیدی محمد زمانی (مهجور)
خدامراد عظیمی
عزتالله اسکندری
غلامحسین زاهدی
منصور منصوری
فتحالله تقیزاده (مخالفخوان)
درویش حسین صمدی (مخالفخوان)
محمدحسین صمدی (امام خوان)
- تعزیه در فرخشهر
یکی از مراکز فرهنگی و ادبی استان چهارمحال، فرخشهر (قهفرخ سابق) است. این شهر زادگاه شاعران و ادبدوستان بزرگی چون علیمحمد آصف قهفرخی، میرزا عبدالرحیم افسر و فرزندان شاعر او میرزا فتحالله خان جلالی و میرزا نصرالله متخلص به خاک –که شعر زیر از آثار اوست- بوده است:
باز از عزای کیست شده آسمان نگون
خون میچکد برای که زین طشت واژگون 17
از بهر کیت گشته قمر لاغر اینچنین
خورشید روی خویش چرا کرده قیرگون...
در ماتمند اهل سماوات سر به سر
از گرفته رفته روح ز اهل زمین کنون
از هند و روم میشنوم ذکر یاحسین
اسلام را دریده کنون پردهی جنون
هر ناطقی نموده بیان ذکر یاحسین
هر شیعه را ز دیده ببین جوی خون برون
و از رباعیات میرزا عبدالرحیم افسر قهفرخی:
رفتی چو به کربلا ببین کوی حسین
در درهی خون تو قد دلجوی حسین
جویای علیاکبر ار میباشی
خوابیده به حسرت او به پهلوی حسین18
میرزا عبدالوهاب متخلص به مجنون نیز از دیگر شاعران خطهی قهفرخ بوده است.
در فرخشهر به دو گونه تعزیه برگزار میشود. گونهای همانند دیگر شهرها و روستاها در محلی ثابت مانند هیأت و حسینیه تعزیه میخوانند و به گونهای دیگر که در روز عاشورا همراه دیگر دستههای عزاداری حرکت میکنند:
از گروه اول میتوان هیأت مسجد امام (ع) را نام برد که تعزیهخوانهای آن از قدیم تاکنون به شرح زیرند:19
- سید قوام امامی- ماشاءالله کیانپور- علی پورعلی- سید نورالله موسوی- سیدعلی موسوی و سعید عزیزی در نقش شمر.
- ناصر اکبرزاده- سید نعمتالله موسوی- سیدتقی موسوی- سید عطاءالله موسوی و منوچهر موسوی در نقش عباس (ع)
- قدرت امامی- سید یحیی محبت (تا سال 1363) و سید فضلالله موسوی و سید اصغر موسوی در نقش حرّ
- منوچهر قدسی- سید حبیبالله محبت- منوچهر موسوی و ناصر موسوی در نقش علی اکبر (ع)
- محمدعلی یزدانی در نقش امام حسین (ع)
- سید ابراهیم موسوی در نقش امام سجّاد (ع)
- رسول کیانپور- فریدون چراغی- علی موسوی فرزند نعمتالله در نقش ابن زیاد و حسن موسوی به مدت 25 سال در همین نقش. سرپرست گروه، آقای سید حجتالله موسوی فرزند حاج سید جلال.
- نقشهای دیگر:
ابراهیم موسوی (حارث)، سیدنظام موسوی (قاسم بن حسن (ع، محمدعلی یزدانی (امام حسین (ع، مصطفی شاهرخی (زینب (ع، علی غفاری (ابن سعد)، کمال موسوی (عبدالله بن حسن)، داوود شاکریان و بهنام ذبیحی (طفلان مسلم)، مظاهر موسوی (سکینه)، محسن قربانی (امام سجاد (ع، رسول قربانی (ابن زیاد)
نوازندگان مجلس تعزیه:
نصرالله موسوی (نی)، پیام عزیزی (طبل)، جمشید قربانی (موزیک)
- گروه سیّار روز عاشورا:
همهی آقایان فوق الذکر به اضافهی سید حجتالله موسوی- سردار مردانی و صولت شاهقلی در نقش آرام (کسی که سپاه را به عهده دارد)، حاجآقا قربانی در نقش چاووشخوان (کسی که پیشاپیش عزاداران میآید و مردم را برای سوگواری آماده میکند یا کسی که نمادی از قاصد امام سجاد (ع) است برای اعلام حادثهی کربلا به مردم مدینه).
گروه تعزیهخوان 20که نمایشی از صحرای کربلاست در میدان شهر به شرح زیر قرار میگیرند.
یک دسته شامل حرّ و برادرش مصعب و پسرش علی و غلامش و ده سوار مسلح در یک صف
دستهی دیگر سپاهیان عمر سعد هستند که عمر سعد بر اسب سیاه سوار قبای سیاه به تن و عمامهای به رنگ قرمز کمرنگ به سر دارد و همهی سپاه خود را زیر نظر میگیرد.
دستهی سوم: شمربن ذیالجوشن همراه با سپاهیانش ایستاده. شمر قبای سرخ پوشیده کلاهخود بر سر دارد و به این طرف و آن طرف میرود و سپاه خود را زیر نظر دارد.
در مقابل اینها، امام حسین (ع) قبای سبز پوشیده، عمامهی سبز بر سر، شال سبز بر کمر و بر اسب سفید سوار است و در حالی که شمشیر به کمر دارد در جلوی سپاه ایستاده است. در کنار او عباسبنعلی (ع) بیرق بلند در دست، کلاهخود بر سر، زره بر تن، سپر در دست ایستاده است.
اطفالی نیز لباس عربی پوشیده در حالت اسارت که همگی برای بازآفرینیصحنهی کربلاست.
در پایان این بخش چند گروه تعزیهخوانی فعال و موفق را که در مسابقات تعزیهخوانی در دهمین سوگوارهی استان چهارمحال و بختیاری شرکت کرده و به توفیقاتی دست یافتهاند به همان شکلی که در خبرنامهی ارشاد اسلامی استان معرفی شدهاند، میآوریم. امید است آنگونه که شایسته است توانسته باشیم این گروههای فرهنگی را که از پیشکسوتها و جوانان تشکیل شده است، به دوستان معرفی و از خداوند متعال موفقیت روزافزون همه کسانی را که در امور فرهنگی و ادبی کشور تلاش میکنند آرزو کنیم.
- شایان- علیرحم. مقالهی استان چهارمحال و بختیاری و تعزیخوانی، سوگوار. ویژهنامهی نهمین سوگوارهی استانی فروردین 1383 ص 12
- منبع شماره 2
- شایان- علیرحم. خبرنامهی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان (هفت هنر)، ویژهنامهی دهمین سوگوارهی استانی
- شایان- علیرحم. پژوهشی در تعزیه، ویژهنامهی نهمین سوگوارهی تعزیهی استان فروردین 1383، ص 9
- سوگوار. ویژهنامهی نهمین سوگوارهی استانی فروردین 1383 ص 11
- خبرنامهی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی ص9
- سوگوار. ویژهنامهی نهمین سوگوارهی تعزیهی استانی چهارمحال و بختیاری فروردین 1383 ص 16 و 17
- از یادداشتهای استاد علیرحم شایان
- همان قبلی
- از یادداشتهای استاد علیرحم شایان
- همان قبلی
- همان قبلی
- خبرنامهی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان ص20
- از یادداشتهای استاد علیرحم شایان
- از دستنویسها و یادداشتهای استاد علیرحم شایان
- سوگواره . ویژهنامهی نهمین سوگوارهی تعزیهی استان- ص 20
- از نسخهی خطی میرزا عبدالرحیم افسر و میرزا نصرالله خاک تصحیح آقای همایون علیدوستی شهرکی- رسالهی کارشناسی ارشد ایشان ص 81
- همانجا ص 258
- خرسندی- مجید. مقالهی تحلیل فرهنگی هیأتهای عزاداری فرخشهر، فصلنامهی اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی «بام ایران» شماره 10 و 11 ص 38
- همانجا ص 34