گفتوگو با پیرغلامی که در سیزدهسالگی معینالبکا شد
علیرحم شایان: تعزیه و تئاتر، دو هنر متفاوت هستند
علیرحم شایان پیرغلام ۸۶ سالهای است که از ۱۳ سالگی معینالبکاء شده و عمر خود را صرف زنده نگهداشتن شعائر دین کرده است. او این روزها علاوه بر تألیف کتاب، برای حفظ سنتها و جلوگیری از تحریف در اجرای تعزیه تلاش میکند و معتقد است تعزیه از تئاتر جدا است و تعزیهخوانان چهارمحال و بختیاری باید به آداب و رسوم سنتی استان خود متعهد بمانند
به گزارش خبرنگار ایران تئاتر از چهارمحال و بختیاری، هنر آیینی و نمایشی تعزیه ایران در سال ۲۰۱۰ در فهرست میراث ناملموس جهان به ثبت یونسکو رسید و بهعنوان میراث بشری جهان به رسمیت شناخته شد، اکنون بیش از یک دهه از این اتفاق فرهنگی میگذرد و این هنر ماندگار و میراث فرهنگ ایرانی همچنان موردتوجه است.
با یکی از پیر غلامان تعزیه چهارمحال و بختیاری که اکنون مسئول کانون تعزیه اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی چهارمحال و بختیاری است به گفتوگو نشستهایم.
علیرحم شایان، متولد سال ۱۳۱۵ است. تعزیهخوانی را از هشت سالگی با طفلخوانی شروع کرد و بعدازآن به مراحل شهادتخوانی مانند شبیهخوانی نقش حضرت قاسم علیهالسلام و حضرت علیاکبر علیهالسلام در واقعه کربلا رسید. اولین روز تعزیهخوانی این محب اهلبیت علیهالسلام، به زمان کودکی و ایام مکتبش برمیگردد، یکی از همان روزهای هشت سالگی، تعزیهخوانی نسخهای به او میدهد تا از رویش بخواند، زمانی که متوجه میشود خواندن نسخه را بلد است از او دعوت میکند تا از عصر همان روز نسخه طفلان حضرت مسلم تعزیه را اجرا کند و بهاینترتیب طفلخوان گروه تعزیه میشود. از ۱۳ سالگی کارگردان تعزیه میشود و لقب معینالبکاء میگیرد، همیشه موافقخوان بوده اما در سال ۴۱ که اهالی روستای دزک قصد اجرای تعزیه «بارگاه یزید» را داشتند هیچکس حاضر به اجرای نقش یزید نشد و بهناچار این نقش را بر عهده میگیرد و باوجوداینکه آن روزها خیلی وسیلهای برای ثبت خاطرات نبود عکسی از تنها مجلس مخالفخوانیاش به یادگار میماند.
از آنجایی که در خطاطی هم مهارت دارید، آیا نسخ تعزیه را با خط خودتان هم نوشتهاید؟
۶۵ سال پیش ۸۰ نسخه تعزیه را از روی کتب و دستنوشتههای تعزیهخوانهای قدیمی با قلم عریضه و مرکب نگاشتم و اصلاحاتی را بر روی آنها انجام دادم. من خطاطی را نزد استاد امیرخانی در تهران آموزش دیدهام و در همه نوع خط اعم از نستعلیق و شکسته مهارت دارم. از قدیم مرسوم بوده که نسخ تعزیه را به خط نستعلیق و با دوات و مرکب بهصورت کج در برگههای باریک و کوچکی که در دست گرفتن آن موقع اجرا سهل باشد بنویسند. امروز نیز این سنت در اکثر استانها اجرا میشود البته در برخی نقاط متون نسخ را تایپ میکنند اما بهتر است که رسوم گذشته برای زنده نگهداشتن یاد پیر غلامان به نسلهای آینده منتقل شود .نکتهای که تعزیهخوانان باید به آن دقت کنند این است که حتماً هنگام اجرا، نسخه تعزیه را در دست داشته باشند یا اگر متن را حفظ هستند نسخه را در بال شال خود بگذارند، این امر نشان از ادب شبیهخوان دارد که جملات امام را به زبان میآورد.
امروزه وضعیت نسخ تعزیه استان چگونه است؟
نُسخ موجود اغلب نسخ خوبی هستند و بیشتر آنها اصلاحشده است. «سید صفیالله وانانی» یکی از نسخهنویسان معروف استان چهارمحال و بختیاری بوده که نسخه چند مجلس را نوشته و نکته جالبی که در نسخههای ایشان وجود دارد این است که در مکالمات دونفری، کلمه آخر سخن طرف اول کلمه آغازین سخن نفر دوم است. اما نسخه امام روز عاشورای ایشان اشکالاتی داشت که اصلاح شد، بهطور مثال یکی از اشکالها این بود که حضرت رقیه علیهالسلام در روز عاشورا خطاب به امام حسین علیهالسلام میگوید «اگر آب خواستم در کدام خانه گدایی کنم؟» که این مکالمه یا کلمات شبیه به این از اهلبیت امام به دور است و با مطالعه کتابهایی در شأن اهلبیت درستی و غلطی این نوع نسخ مشخص میشود.
تعزیهخوانی در چهارمحال و بختیاری چقدر قدمت دارد؟
تعزیهخوانی در استان ما از زمان صفویه آغاز شد و تقریباً در همه روستاهای استان اجرا میشد. هر روستا نسخه تعزیه خاص خود را داشت که همگی محتوای غنی داشتند اما متأسفانه باوجود اینکه نسخههای بسیار خوبی از سالهای قدیم در استان وجود دارد، امروزه از نسخههای استانهای دیگر استفاده میشود که البته برخی از این نسخهها نیاز به اصلاح نیز دارند.
به نظر شما نوآوری در تعزیه باید تا چه حدی باشد که به بدعت تبدیل نشود؟
متأسفانه در برخی جاها تعزیه با تئاتر مخلوط شده است که این روش غلطی است، درست است که هر دو هنر هستند اما در تئاتر دروغ هم گفته میشود ولی تعزیه بر اساس واقعیتهاست. بهطور مثال در تعزیه دوطفلان حضرت مسلم که در یکی از شهرهای استان اجرا شد، دو نفر از دوستان دو طفلان نیز در تعزیه به شهادت رسیدند و صاحب گروه تعزیه این حرکت را نوآوری میدانست اما این حرکت نوآوری نیست بلکه بدعت محسوب میشود.
بعضاً دیده میشود در برخی از شهرها گروههای تعزیه کاروانهایی را به حرکت درمیآورند که این حرکت خوبی است، اما تنها راه رفتن کار جالبی نیست. بهتر است که هر کدام از اعضای گروه در معرفی شخصیت امام حداقل یک بیت شعر بگویند و اشکی از مردم بگیرند. در واقع تعزیه بخشی از جهاد تبیین است که مقام معظم رهبری فرمودند که باید شعائر اسلامی بر اساس واقعیتها به نسلهای آینده منتقل شود. پس تنها حرکت کاروان این واقعه را تبیین نمیکند و خوب است که حداقل بخش کوچکی از اتفاقات روز عاشورا در این مراسمها برای نسلهای جدید گفته شود. زیرا که اگر خودمان وقایع دینی را تبیین نکنیم دشمن آن را بهگونهای دیگر برای جوانانمان بیان میکند .در برخی از هیئات موسیقیهایی نواخته میشود که مربوط به استانهای دیگر و استانهای جنوبی کشور است و این موسیقی مربوط به عزاداری در چهارمحال و بختیاری نیست که بهتر است از سنتها و آداب و آیین خودمان در مراسمها استفاده شود.
به عنوان رییس کانون تعزیه استان بفرمایید چهارمحال و بختیاری در حال حاضر چند گروه تعزیه دارد؟
از سال ۷۵ اداره فرهنگ و ارشاد استان از بنده دعوت کرد تا سروسامانی به تعزیه استان بدهم و کانون تعزیه استان در همان سال تأسیس شد. در هر شهرستان یک انجمن تعزیه زیر نظر کانون مشغول فعالیت است و هر شهر یک نفر را بهعنوان رابط گروه و کانون تعزیه دارد تا مشکلات را بیان کند و آن بخش را که مربوط به کانون و یا اداره ارشاد است پیگیری کنیم. در آن زمان تنها دو گروه تعزیه زیر نظر اداره ارشاد فعالیت میکرد و مابقی بهصورت مستقل اجرا میکردند که با همکاری دوستان و برنامهریزی که انجام شد اکنون ۱۹۰ گروه تعزیه در سطح استان فعالیت میکنند. بیشترین گروهها مربوط به شهرستانهای شهرکرد، بن و سامان است که رویهم ۱۱۹ گروه تعزیه دارند.
بیشترین مشکلات گروههای تعزیه چیست و آیا تعزیهخوانها حمایت میشوند؟
مشکلات مالی یکی از مشکلات بزرگ گروههای تعزیه است. بهطور مثال گروههایی که گروه موسیقی ندارند برای تأمین موسیقی هر مجلس تعزیه باید یکمیلیون و ۵۰۰ هزار تومان پرداخت کنند که این هزینه فعالیت آنها را تحت شعاع قرار میدهد .تعزیه استان چهارمحال و بختیاری سرآمد گروههای تعزیه دیگر است و در گذشته به دنبال آن بودم که گروه تعزیه جزو چارت سازمانی ارشاد شود، مکاتباتی نیز در این راستا انجامشده اما چون گروههای تعزیه استان از استانهای دیگر بیشتر بود با این درخواست موافقت نشد اما امیدواریم که روزی این درخواست به مرحله اجرا برسد.با وجود اینکه تعداد گروههای تعزیه استان بالاست و در سطح کشور حرفی برای گفتن دارند اما اداره ارشاد تنها هزینه اجرای سوگوارهها را پرداخت میکند و ابزارآلات و حتی لباسهای تعزیه توسط اعضای گروه تهیه میشود.
هر گروهی میتواند تعزیه اجرا کند یا اجرا نیاز به مجوز دارد؟
مسئول گروه تعزیه باید عضو کانون تعزیه باشد و کارت عضویت داشته باشد و زیرمجموعهها با نظر مسئول گروه انتخاب میشوند لذا تا گروه کارت انجمن را نداشته باشد اجازه اجرا نخواهد داشت .کارت نیز بر اساس ضوابط و قوانین و حتی بعد از بررسی تعداد گروههای تعزیه روستا و شهر به اشخاص داده میشود زیرا که بعضاً افزایش تعداد گروههای تعزیه در یک روستای کوچک مشکلات دیگری را به همراه دارد.
محل ثابتی برای اجرای تعزیه در شهرکرد وجود دارد؟
چند سال پیش مکاتبات لازم برای ساخت تعزیهسرای استان در شهرکرد انجام شد و محلی در جنوب شهرکرد تعبیهشده که طبقه زیرزمین و طبقه اول آن با نقشه تعزیهسرای خوانسار ساختهشده است .البته شهرهای دیگر از جمله طاقانک تعزیهسراهای خاص خود را دارند. در این محل علاوه بر اجرای تعزیه، سوگوارهها نیز اجرا میشود که تاکنون ۱۶ سوگواره عاشورایی، ۳ سوگواره علوی و چندین سوگواره فاطمی و یک همایش بزرگداشت تعزیهخوانان پیشکسوت برگزارشده است.
برگزاری سوگوارهها چه تاثیری روی پیشرفت تعزیه دارد؟
این مسابقات سبب میشود که افراد بیشتر تمرین کنند و این تمرین باعث پیشرفت تعزیه میشود اجرای سوگوارهها دوسالی بهواسطه کرونا لغو شد و امسال این برنامه در هفته سوم محرم یا هفته اول ماه صفر برگزار میشود. همچنین مسابقات تعزیهخوانی را نیز داریم که ۱۰ گروه از میان بهترین گروههای تعزیهخوان انتخاب و اجرای آنها در سطح کشوری داوری میشود و گروه اول تا سوم مخالفخوان، شهادتخوان، کودکخوان و حزینخوان مشخص خواهد شد. سال ۷۹ نظیر این مسابقه را در مشهد داشتیم که گروه تعزیه طاقانک با اجرای تعزیه امام در روز عاشورا توانست رتبه اول مسابقات را از آن خود کند.
در چهارمحال و بختیاری، محلی برای آموزش تعزیه وجود دارد؟
با توجه به درخواست متقاضیان کلاسهای آموزشی در فرهنگ و ارشاد اسلامی در خصوص خواندن نسخ، نواختن شیپور و آواز و صدا با حضور چند استاد آموزشهای لازم داده شد و ۳۵ نفر در این کلاسها مدرک قبولی دریافت کردند.
استقبال از تعزیه در سالهای اخیر چگونه است؟
این آیین از گذشتگان به ما ارث رسیده و باید بر اجرای دقیق و درست آن بیشتر اهتمام داشته باشیم.الحمدالله مردم استقبال خوبی از تعزیه دارند و معمولاً ۳۰۰ نفر از مخاطبان ۵۰۰ نفری تعزیه را جوان تشکیل میدهند که با جان و دل تا پایان مینشینند و ما را همراهی میکنند.
برای خوانندگان ما میفرمایید شمشیر حرم حضرت عباس(ع) چطور به به شهرکرد رسید؟
سید عبدالباقی معروف به «حاج صولت» یکی از تعزیهخوانهای بزرگ چهارمحال و بختیاری است که ۳۹ بار به کربلا سفرکرده و همراه با گروههای تعزیه در بینالحرمین تعزیه اجرا میکرده است. حاج صولت معمولاً نسخ باارزش امام، حضرت عباس علیهالسلام و حر را میخواند .نقل شده یک روز که حاج صولت تعزیه حضرت عباس علیهالسلام را در مقابل حرم میخوانده، داخل حرم میرود و یک شمشیر از حرم برمیدارد اما خادم شمشیر را از حاج صولت میگیرد. شب همان روز حضرت عباس (ع) به خواب خادم میرود، از او میپرسد چرا شمشیر را از ذاکر من گرفتی؟ فردای آن شب خادم، حاج صولت و گروهش را به حرم دعوت میکند و شمشیر را به مردم استان چهارمحال و بختیاری هدیه میدهد که این شمشیر اکنون نزد نوه زندهیاد حاج صولت است.
شما به غیر از اجرای تعزیه کار دیگری در راستای تبیین شعائر دینی انجام دادهاید؟
بله بنده نشر جهانبین را نیز دارم و ۱۱ کتاب هم در حوزه تعزیه تألیف کردهام. «پارسیسرایان بام ایران»، «۱۲ بند میرزا آمل دزکی»، «قیام حسینابنعلی و فلسفه عاشورا»، «آوای شایان»، «کلاه کوه بختیاری» و «پلهپله تا آسمان» از جمله کتب چاپ شده است و ۱۱ کتاب دیگر نیز در دست چاپ دارم که افزایش هزینه این روند را کمی کند کرده است .نوشتن کتاب ۴۰۰ صفحهای «سنت تعزیهخوانی در چهارمحال و بختیاری» را که به معرفی بزرگان و اعضای گروههای تعزیه استان میپردازد نیز امسال شروع کردم که در مراحل آخر است.